Początki Akcji Katolickiej
Od epoki Oświecenia (2-ga połowa XVIII wieku), a szczególnie od Rewolucji Francuskiej (1789), w Europie zaktywizowały się różne ruchy antyklerykalne, stawiające sobie za cel wyrugowanie religii z życia społecznego poprzez laicyzację lub wręcz ateizację społeczeństwa. Działo się to na różnych frontach, podobnie jak i w czasach nam współczesnych: szerzenie tak zwanego naukowego światopoglądu (encyklopedyści, pozytywiści, marksiści), oskarżanie księży i hierarchów o bogacenie się i niemoralne prowadzenie, moda na swobodę obyczajową i podobne. Z upływem czasu zjawiska te nasilały się, równolegle do radykalizacji ruchów społecznych – Wiosna Ludów (1848), Komuna Paryska (1870), pozytywizm, komunizm, następnie modernizm. W kilku krajach (np. Francja, Portugalia) wprowadzono restrykcyjne prawo o rozdziale instytucji państwowych od religii, co skutkowało znacznym ograniczeniem swobody religijnej i przyspieszoną laicyzację (eliminacja religii z oświaty).
Taka sytuacja wywołała również po stronie katolickiej spontaniczne powstawanie grup i organizacji mających charakter samoobrony (stowarzyszenia robotnicze, związki młodzieży chrześcijańskiej, polityczne partie chrześcijańsko-demokratyczne). Znajdowały one oparcie w dokumentach kościelnych, które zapoczątkowały nurt nazywany obecnie społeczną nauką Kościoła. Pierwszym takim przełomowym dokumentem była encyklika Rerum novarum (1891) papieża Leona XIII (pontyfikat 1878-1903), gdzie znajdujemy stwierdzenie, że dwa główne czynniki – hierarchia kościelna i wierny świeccy – muszą współpracować, aby społeczeństwo zmierzało do właściwego celu i panował spokój społeczny. Budziło to świadomość, że laikat, świeccy katolicy, powinni przyjąć współodpowiedzialność za losy Kościoła.
Pierwszy raz termin Akcja Katolicka został użyty w 1903 roku przez papieża Piusa X (pontyfikat 1903-1914, kanonizowany w 1954) oraz w jego encyklice Il fermo proposito z 1905 roku, ale nie miał jeszcze znaczenia uformowanej, jednolitej organizacji, a raczej oddawał ówczesny stan wielu, nie skoordynowanych działań, mających na celu obronę wiary i Kościoła i przedstawiający zadania laikatu w tej dziedzinie. Formalnie twórcą Akcji Katolickiej jest papież Pius XI (wizytator apostolski w Polsce od 1918, następnie nuncjusz apostolski od 1919, pontyfikat 1922-1939), który wielokrotnie w różnych dokumentach i wystąpieniach przedstawiał jej charyzmat i zasady organizacyjne, począwszy od encykliki Ubi arcano Dei (1922). W 1923 roku papież zatwierdził statut Akcji Katolickiej we Włoszech (oparta na tzw. czterech filarach: organizacji mężczyzn, kobiet, młodzieży męskiej i młodzieży żeńskiej, działalność koordynowana przez rady diecezjalne i parafialne), a w roku 1928 oficjalnie powołał Akcję Katolicką jako strukturę światową, zalecając włoską Akcję jako wzór. Nie był to jednak kategoryczny wymóg i faktycznie Akcja Katolicka w różnych krajach przyjęła różne formy. W Polsce przyjęto model włoski.
Akcja Katolicka w Polsce
Na terenach polskich organizacje katolickie zaczęły powstawać jeszcze przed I wojną światową, czyli w warunkach podziału na trzy zabory (Zjednoczenie Młodzieży Katolickiej). Najlepszą opiekę i warunki rozwoju miały te organizacje w Małopolsce, pod okiem księcia Adama Sapiehy, ówczesnego ordynariusza krakowskiego. Powstała tu w 1920 roku Liga Katolicka, mająca za zadanie wspieranie katolickich wydawnictw, prasy, oświaty.
Odbywający się w 1926 roku Zjazd Katolicki wystąpił do episkopatu z postulatem rozszerzenia na całą Polskę działalności Ligi Polskiej. Stało się tak niewątpliwie pod wpływem encykliki Piusa XI Ubi arcano Dei. W odpowiedzi wielu biskupów powołało Ligę Polską w swych diecezjach. Już we wrześniu 1928 roku, a więc tuż po powołaniu Akcji Katolickiej przez papieża Piusa XI, episkopat polski powołał komisję ds. Akcji Katolickiej. W 1929 Episkopat powołał Akcję Katolicką, ustalając jej siedzibę w Poznaniu, w czerwcu 1930 roku uchwalono jednolity statut, który został zatwierdzony przez papieża w listopadzie tegoż roku. W dokumencie przyjęto włoski schemat organizacyjny, czyli cztery tzw. kolumny stanowe: dla mężczyzn, kobiet, młodzieży męskiej i żeńskiej. W listopadzie 1930 prymas August Hlond powołał Naczelny Instytut Akcji Katolickiej z siedzibą w Poznaniu, krajowym asystentem został bp Walenty Dymek, za patrona obrano św. Wojciecha, a święto patronalne wyznaczono na uroczystość Chrystusa Króla. W latach 1930-32 powstawały oddziały diecezjalne. W styczniu 1931 roku zaczął ukazywać się centralny organ Akcji „Ruch Katolicki”. Te wszystkie działania były niezbędnym przygotowaniem dla pracy nad tworzeniem struktur na wszystkich szczeblach. Niezależne struktury Akcji Katolickiej powołały także Kościół greko-katolicki oraz ormiański, z centralami we Lwowie.
Bardzo zasłużonym promotorem Akcji Katolickiej był Metropolita krakowski książę Adam Stefan Sapieha, i to nie tylko w swojej diecezji, ale poprzez Konferencję Episkopatu i Komisję ds. Akcji Katolickiej jej protektorem w całym kraju. Uważał on, że obowiązkiem naszym jest zespolić wszystkie siły, podporządkować indywidualne dążenia solidarnemu złączeniu się w jeden obóz Chrystusa Króla. I jak na Sapiehę przystało, realizował to z uporem sobie właściwym. Jeżeli tego nie zrobimy to będziemy generałami bez wojska – pisał. W 1932 roku, na specjalnej Konferencji Episkopatu tak zdefiniował cele nowej organizacji: jest to działalność zorganizowana, religijno – społeczna ludzi świeckich, jako współpraca z apostolstwem biskupów i kapłanów dla pogłębienia i szerzenia zasad wiary w sobie i w społeczeństwie; [jest] obroną religii i Kościoła. Uważał, że członkowie AK to świeccy apostołowie, gorliwi, ofiarni, szukający sprawy, a nie siebie, zdolni do pracy i poświęcenia się dla niej. Temu ma służyć ich dojrzałość wewnętrzna i moralna, duchowe wyrobienie, życie zgodne z wyznawaną wiarą. Ludzie Akcji to katolicy z przekonania, czynni apostołowie, którzy swoje powołanie realizują poprzez modlitwę, pokutę, zadośćuczynienie i dobry przykład! Mają być „przedłużeniem rąk duszpasterzy w ich apostolskiej pracy koło Królestwa Chrystusowego” oraz „szkołą życia prawdziwie katolickiego”. Można to w całości przenieść do współczesności, nic dodać, nic ująć.
Akcja Katolicka po II wojnie
Wojna światowa przerwała oczywiście działanie Akcji Katolickiej W Polsce. Również po zakończeniu wojny działanie Akcji było zakazane, a majątek skonfiskowano (np. Dom Katolicki w Krakowie, niegdyś własność Akcji Katolickiej a obecnie siedziba Filharmonii Krakowskiej, dzierżawiony od kurii).
Obradujący w latach 1958-63 Sobór Watykański II w Dekrecie O apostolstwie świeckich (DA, 20) wymienił cztery cechy konstytutywne Akcji Katolickiej, odróżniające ją od innych organizacji katolickich:
- cel identyczny z celem Kościoła;
- przyjęcie przez świeckich odpowiedzialności w Kościele i za Kościół;
- zorganizowana działalność;
- działalność „pod zwierzchnim kierownictwem samej hierarchii, która może nawet zatwierdzić tę współpracę przez wyraźne udzielenie mandatu.
Ojciec Święty Jan Paweł II upomniał się o Akcję Katolicką w Polsce w wypowiedzi skierowanej do biskupów w czasie wizyty ad limina apostolorum w 1993 roku. Wypowiedział wówczas znamienne słowa: Niezastąpionym środkiem formacji apostolskiej świeckich są organizacje, stowarzyszenia i ruchy katolickie. Wśród nich szczególne miejsce zajmuje Akcja Katolicka, która kiedyś w Polsce żyła i przyniosła tyle wspaniałych owoców. Trzeba więc, aby na nowo odżyła. Bez niej bowiem infrastruktura zrzeszeń katolickich w Polsce byłaby niepełna. Upomnienie to przyniosło skutek, podjęto starania o reaktywację Akcji Katolickiej w Polsce.
Także Benedykt XVI zachęcał polskich katolików świeckich do rozwijania Akcji Katolickiej. Przemawiając do biskupów polskich w grudniu 2005 r. powiedział: Wiem, że podczas ostatniej wizyty ad limina Jan Paweł II zachęcał Was do odrodzenia w Polsce Akcji Katolickiej wraz z Katolickim Stowarzyszeniem Młodzieży. To zadanie zostało wykonane na płaszczyźnie strukturalnej. Trzeba jednak dołożyć starań, aby Akcja Katolicka i KSM miały coraz bardziej przejrzysty i dojrzały program oraz by został wypracowany ich własny profil duchowy.
Od 1994 roku w całej Polsce, z różną intensywnością zaczęły powstawać diecezjalne instytuty i parafialne oddziały Akcji Katolickiej. Jako pierwsza w 1994 roku została powołana Akcja Katolicka Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej (bp Adam Dyczkowski). W archidiecezji krakowskiej Akcja Katolicka została powołana dekretem kard. Franciszka Macharskiego 1 sierpnia 1997 roku.
Zamknięciem podjętych działań organizacyjnych były wybory statutowych władz krajowych stowarzyszenia, przeprowadzone w Częstochowie podczas spotkania delegatów instytutów diecezjalnych w dniach 20-21 listopada 1998 roku, w wigilię święta Chrystusa Króla Wszechświata. Delegaci wybrali dziewięcioosobowy zarząd oraz trzech kandydatów na prezesa stowarzyszenia. Po tygodniu prymas Polski, kardynał Józef Glemp, desygnował do tej funkcji panią Halinę Szydełko z diecezji rzeszowskiej.
(zebrał i opracował Z. Sułek, grudzień 2017)